Klauzule społeczne w nowym Prawie zamówień publicznych jako instrument wspierający rozwój ekonomii społecznej

Prawo zamówień publicznych od 2009 roku uwzględnia tak zwane klauzule społeczne, czyli rozwiązania, które pozwalają uwzględniać aspekty społeczne przy udzielaniu zamówień publicznych. W obowiązującym od 1 stycznia 2021 roku nowym Prawie zamówień publicznych również znalazły się takie rozwiązania. Polegają one na możliwości określenia przez zamawiającego dodatkowych wymogów, które musi spełnić wykonawca zamówienia, pozwalających osiągać istotne korzyści społeczne, ułatwić na przykład dostęp do przedmiotu zamówienia osobom z niepełnosprawnością czy też wzmacniać bezpieczeństwo socjalne pracowników poprzez zatrudnianie ich na umowy o pracę.

W Polsce klauzule społeczne są najczęściej postrzegane jako instrument wspierający rozwój ekonomii społecznej, sfery aktywności obywatelskiej i społecznej, która przez działalność gospodarczą i działalność pożytku publicznego służy realizacji celów społecznie użytecznych. Z punktu widzenia państwa i samorządów terytorialnych cztery z tych celów są szczególnie istotne:

—  integracja zawodowa i społeczna osób zagrożonych marginalizacją społeczną,

—  tworzenie miejsc pracy,

—  świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej,

—  rozwój lokalny.

Klauzule społeczne mają przede wszystkim ułatwiać dostęp do realizacji zamówień publicznych podmiotom działającym w sferze ekonomii społecznej, czyli stowarzyszeniom, fundacjom, spółdzielniom socjalnym czy też spółkom nie nastawionym na zysk. Jest to uzasadnione tym, że podmioty ekonomii społecznej wykorzystują działalność ekonomiczną do realizacji celów społecznie użytecznych, co najczęściej obniża ich konkurencyjność w stosunku do podmiotów rynkowych, których głównym celem jest zysk. Dzięki ułatwianiu realizacji zamówień przez podmioty ekonomii społecznej zamawiający przyczyniają się do wsparcia realizacji przez nie celów społecznie użytecznych.

Klauzule społeczne pozwalają osiągać różne korzyści społeczne, ale wśród nich jest kilka rozwiązań, które w większym lub mniejszym stopniu ułatwiają podmiotom ekonomii społecznej dostęp do realizacji zamówień publicznych. Jednym z takich rozwiązań jest tak zwana klauzula zastrzeżona. Daje ona możliwości zastrzeżenia udziału w postępowaniu wyłącznie do podmiotów ekonomii społecznej, które zatrudniają co najmniej 30% osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, na przykład bezrobotnych, osób z niepełnosprawnością czy osób bezdomnych. W ten sposób zamawiający nie tylko ułatwia realizację zamówienia podmiotom ekonomii społecznej, ale pośrednio wspiera zatrudnienie oraz integrację społeczną i zawodową osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Klauzulę zastrzeżoną można zastosować bez względu na przedmiot zamówienia i jego wartość.

Inne rozwiązanie to tak zwana klauzula usługowa, którą można wykorzystać jedynie udzielając zamówień na usługi społeczne, zdrowotne i kulturalne. Pozwala ona zastrzec udział w postępowaniu do spółdzielni socjalnych oraz innych przedsiębiorstw społecznych. Poza wsparciem integracji społecznej i zawodowej, którą prowadzą te podmioty, klauzula służy również wzmocnieniu udziału pracowników w zarządzaniu firmami społecznymi oraz uspołecznieniu świadczenia usług ważnych dla obywateli, na przykład prowadzenie żłobków i przedszkoli czy też usługi opiekuńcze, z których korzystają osoby starsze i osoby z niepełnosprawnościami.

Gminy i ich jednostki mogą zlecać zadania uwzględnione w programach rewitalizacji spółdzielniom socjalnym i organizacjom pozarządowym z pominięciem Prawa zamówień publicznych, o ile ich wartość nie przekracza progów unijnych. Oznacza to, że takie zadanie może być zlecone bezpośrednio spółdzielni socjalnej albo organizacji pozarządowej, co zwiększa uspołecznienie realizacji gminnych programów rewitalizacji, a pośrednio wspiera misję społeczną wykonawców.

Zamawiający mają również możliwość zastrzeżenia udziału w postępowaniu wyłącznie do spółdzielni socjalnych. To rozwiązanie wyjątkowe na tle pozostałych, bo po pierwsze nie znajduje się w Prawie zamówień publicznych a w ustawie o spółdzielniach socjalnych. Po drugie można je zastosować wyłącznie w zamówieniach, których wartość jest mniejsza niż 130 tys. złotych netto. Zastrzeżenie służy pośrednio wspieraniu misji spółdzielni socjalnych, która jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

W Prawie zamówień publicznych znajduje się również klauzula zatrudnieniowa, umożliwiająca zamawiającemu żądanie, aby wykonawca do realizacji zamówienia zatrudnił osoby z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zamawiający sam wskazuje do jakiej grupy (grup) mają należeć osoby zatrudnione i ile ma ich być. Ta klauzula nie jest skierowana bezpośrednio do podmiotów ekonomii społecznej, osoby wskazane przez zamawiającego może zatrudnić każdy wykonawca. Podmioty ekonomii społecznej, które zatrudniają wskazane przez zamawiającego osoby, mogą jednak o wiele łatwiej spełnić warunki klauzuli niż wykonawcy, którzy w tym celu będą musieli znaleźć odpowiednich pracowników.

Zamawiający mogą również uwzględniać aspekty społeczne w kryteriach oceny ofert. Jest to forma zachęty dla wykonawców, aby - na przykład - zatrudniali osoby z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym do realizacji zamówienia, bo mogą za to otrzymać dodatkowe punkty w ocenie, mogące decydować o tym, że oferta zostanie wybrana do realizacji. Wśród kryteriów oceny ofert mogą znaleźć się również preferencje dla spółdzielni socjalnych, organizacji pozarządowych lub innych podmiotów ekonomii społecznej, o ile jest to uzasadnione przedmiotem zamówienia.

Warto także wspomnieć o rozwiązaniu, które co prawda nie dotyczy aspektów społecznych, ale w praktyce jest wykorzystywane przez samorządy w celu ułatwienia spółdzielniom socjalnym dostępu do realizacji zamówień. To tak zwane zamówienia wewnętrzne, określane często angielskim mianem in house. Dotyczą one sytuacji, w której zamawiający z sektora publicznego udzielają zamówień podmiotom, nad którymi sprawują pełną kontrolę, podmioty te wykonują istotną część działalności na rzecz tych zamawiających, a w ich strukturze właścicielskiej nie ma udziału kapitału prywatnego. W takim przypadku zamówienie, niezależnie od wartości, może być udzielone w trybie z wolnej ręki, a więc bez konieczności organizowania procedur konkurencyjnych. Aspekt społeczny w zamówieniach wewnętrznych polega na tym, że w praktyce wykorzystywane są do udzielania zamówień spółdzielniom socjalnym, których założycielami są samorządy terytorialne. Ułatwia to tym spółdzielniom realizację zamówień samorządowych.

Opisane wyżej rozwiązania służą zwiększeniu szans na realizację zamówień publicznych przez podmioty ekonomii społecznej, a co za tym idzie wspieraniu działalności tych podmiotów, służącej osiąganiu celów społecznie użytecznych, wśród których na plan pierwszy wybija się integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zamawiający wspierając działalność podmiotów ekonomii społecznej realizują cele ważne dla gminy, powiatu, województwa i całego państwa.

Samorządy lokalne czy regionalne mają dodatkową korzyść z realizacji zamówień publicznych przez podmioty ekonomii społecznej. W większości są to podmioty działające w wymiarze gminy, powiatu czy województwa. Tacy wykonawcy gwarantują samorządom, że korzyści społeczne wynikające z ich działalności będą służyć mieszkańców społeczności lokalnych czy regionalnych, a pieniądze przeznaczone na realizację zamówień będą wydawane w konkretnej gminie, powiecie czy województwie.

Więcej informacji o klauzulach społecznych, ich stosowaniu oraz korzyściach dzięki temu uzyskiwanych można znaleźć m.in. w VADEMECUM ZAMÓWIEŃ SPOŁECZNYCH.