Inne opcje pozwalające uwzględniać aspekty społeczne

Aspekty społeczne jako – element opisu przedmiotu zamówienia, kryterium oceny oferty, aspekt badania oferty pod kątem rażąco niskiej ceny

Poza klauzulami społecznymi Prawo zamówień publicznych umożliwia uwzględnianie aspektów społecznych także na inne sposoby. Najważniejsze z nich to:

• możliwość bezpośredniego udzielenia zamówienia spółdzielni socjalnej lub organizacji pozarządowej w zakresie realizacji gminnego programu rewitalizacji (art. 11 ust. 5 pkt 5 PZP),
• możliwość uwzględniania aspektów społecznych w opisie przedmiotu zamówienia (art. 96 ust. 1 PZP), w grę wchodzi w zasadzie jedynie: klauzula zatrudnieniowa, klauzula pracownicza, oznakowanie społeczne, dostosowanie do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, a także inne rozwiązania uzasadnione przedmiotem zamówienia,
• oznakowanie społeczne, które można uwzględnić zarówno w kryteriach oceny ofert jak i w opisie przedmiotu zamówienia (art. 104 PZP),
• dostosowanie przedmiotu zamówienia do potrzeb użytkowników, w szczególności osób z niepełnosprawnościami (art. 100 ust. 1 i 2, art. 102 ust. 1 pkt 2 oraz art. 400 ust. 7 pkt 2 PZP)
• jako jeden z elementów wykorzystywanych do badania oferty pod kątem rażąco niskiej ceny, w zakresie przestrzegania przepisów prawa pracy i przepisów o zabezpieczeniu społecznym (art. 224 PZP),
• jako jeden z powodów wykluczenia uczestnika postępowania, np. za skazanie prawomocnym wyrokiem za przestępstwo związane z handlem ludźmi lub za przestępstwo w zakresie prawa pracy (art. 108 PZP).

Więcej o korzystaniu z tych rozwiązań w publikacjach Urzędu Zamówień Publicznych znajdujących się w Bazie wiedzy.

Aspekty społeczne w kryteriach oceny ofert

Przykłady kryteriów oceny ofert z aspektami społecznymi

Prawo zamówień publicznych przewiduje możliwość uwzględniania aspektów społecznych w kryteriach oceny ofert ofert (art. 242 ust. 2 pkt 2 PZP). Ich waga w ogólnej ocenie oferty nie może przekroczyć 40%. Uwzględnienie aspektów społecznych w kryteriach oceny ofert oznacza, że ich spełnienie nie jest wymagane, a preferowane przez zamawiającego. Oferent, który uwzględni te aspekty ma większe szanse na realizację zamówienia publicznego. Zamawiający może w kryteriach oceny ofert uwzględnić aspekty społeczne (także ekologiczne). Mogą być to na przykład:

• zatrudnienie osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym,
• oznakowanie społeczne,
• preferencje dla określonych wykonawców, np. podmiotów ekonomii społecznej,
• wynagrodzenia pracowników wyższe niż minimalne wymagane ustawowo,
• dostosowanie do potrzeb użytkowników,
• inne, wykorzystywane w opisie przedmiotu zamówienia.

Zamawiający przyznaje przy ocenie ofert dodatkowe punkty tym uczestnikom postępowania, którzy zadeklarują, że spełnią określone kryteria społeczne. Zamawiający na przykład może dodatkowo przyznać pięć punktów za jedną osobę bezrobotną zatrudnioną do realizacji zamówienia, jeżeli to będą dwie osoby będzie to dziesięć punktów, a jeżeli oferent zadeklaruje, że zatrudni więcej niż dwie osoby bezrobotne, to otrzyma dodatkowo piętnaście punktów. Zamawiający musi jednak pamiętać, że kryteria oceny ofert mogą odnosić się jedynie do przedmiotu zamówienia i nie mogą dotyczyć właściwości wykonawcy. Powinny być także sformułowane w sposób jednoznaczny, zrozumiały i tak, aby można je było zweryfikować. Przykłady zastosowania aspektów społecznych opisane zostały w publikacji Urzędu Zamówień Publicznych.

Zastrzeżenie dla spółdzielni socjalnych

Podstawa prawna zlecania zadań publicznych tylko spółdzielniom socjalnym 

Jednym z najprostszych do zastosowania rozwiązań pozwalających uwzględniać aspekty społeczne jest możliwość zastrzeżenia udziału w postępowaniu o zamówienie publiczne wyłącznie do spółdzielni socjalnych. Taką możliwość daje zamawiającym art. 15a  ustawy o spółdzielniach socjalnych.

Art. 15a. 1. Jednostka sektora finansów publicznych udzielając zamówienia, które nie podlega ze względu na jego wartość ustawie z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. 2019. poz.2019 z późn. zm.), może zastrzec, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie spółdzielnie socjalne, działające na podstawie ustawy lub właściwych przepisów państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, z uwzględnieniem przepisów art. 44 ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. 

2. Informacja o zastrzeżeniu, o którym mowa w ust. 1, musi znaleźć się we wniosku o uruchomienie procedury udzielenia zamówienia publicznego oraz w odpowiednich dokumentach postępowania o udzielenie zamówienia publicznego.

Wspomniany przepis ustawy o finansach publicznych nakazuje, aby zamawiający udzielił zamówienia:

• w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasad: a) uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów, b) optymalnego doboru metod i środków służących osiągnięciu założonych celów;
• w sposób umożliwiający terminową realizację zadań; 
• w wysokości i terminach wynikających z wcześniej zaciągniętych zobowiązań.

Zamówienia wewnętrzne

Zamówienia typu in-house

Innym rozwiązaniem, które nie dotyczy bezpośrednio aspektów społecznych, a w praktyce bywa wykorzystywane na rzecz podmiotów ekonomii społecznej są zamówienia wewnętrzne, zwane zamówienia in house. Zostały one przewidziane w art. 214 ust. 1 pkt 11-13 PZP. Zgodnie z nim zamawiający, będący jednostką sektora finansów publicznych, może zlecić każde zamówienie z wolnej ręki (bezpośrednio) podmiotowi, który spełnia łącznie następujące warunki:

• jest osobą prawną,
• zamawiający mają pełną i wyłączną kontrolę właścicielską nad tym podmiotem,
• w skład organów decyzyjnych tego podmiotu wchodzą przedstawiciele wszystkich uczestniczących zamawiających, z zastrzeżeniem, że poszczególny przedstawiciel może reprezentować więcej niż jednego zamawiającego,
• zamawiający mogą wspólnie wywierać dominujący wpływ na cele strategiczne oraz istotne decyzje tego podmiotu,
• podmiot nie działa w interesie sprzecznym z interesami zamawiających sprawujących nad nią kontrolę,
• ponad 90% działalności kontrolowanej osoby prawnej dotyczy wykonywania zadań powierzonych jej przez zamawiających sprawujących nad nią kontrolę lub przez inne osoby prawne kontrolowane przez tych zamawiających,
• w podmiocie nie ma bezpośredniego udziału kapitału prywatnego z wyjątkiem udziałowca wyłonionego w trybie PPP lub pracowników reprezentujących w sumie do 15% kapitału zakładowego spółki, posiadających łącznie do 15% głosów na zgromadzeniu wspólników albo walnym zgromadzeniu.

Zamówienia wewnętrzne są wykorzystywane przez samorządy głównie ze względu na swoją prostotę, czyli bezpośrednie zlecenie zamówienia bez konieczności organizowania przetargu czy wysyłania zapytania ofertowego. Wykonawcą są często na przykład spółki komunalne, ale korzystają z tego również – i tu pojawia się aspekt społeczny – spółdzielnie socjalne tworzone przez samorządy terytorialne. Zamówienia wewnętrzne stosuje na przykład gmina Kępice zlecając zamówienia Spółdzielni Socjalnej RAZEM, które właścicielami są gmina Kępice i gmina Sławno.

Nowe rozwiązania zachęcające do stosowania klauzul społecznych

Nowelizacja ustawy PZP z 2021 roku i jej wpływ na korzystanie z klauzul społecznych w zamówieniach publicznych

Obowiązujące od 1 stycznia 2021 roku Prawo zamówień publicznych uwzględnia nowe rozwiązania, które mają zachęcać zamawiających do korzystania z klauzul społecznych.  Jednym z takich rozwiązań jest przeprowadzenie analizy potrzeb i wymagań przed wszczęciem postępowania (art. 83 PZP). Ma ona uzasadniać udzielenie zamówienia, jego tryb oraz warunki, w tym także możliwość zastosowania w postępowaniu aspektów społecznych i środowiskowych. Przeprowadzenie analizy jest obowiązkowe w zamówieniach o wartości równej lub większej niż progi unijne, w zamówieniach o mniejszej wartości zamawiający mogą z niego korzystać. 

Drugie, nowe rozwiązanie to wstępne konsultacje rynkowe, z których może skorzystać zamawiający przed przystąpieniem do przygotowania postępowania (art. 84 PZP). Służą one poinformowaniu potencjalnych wykonawców o zamiarze udzielenia zamówienia i zebraniu informacji potrzebnych do przygotowania postępowania. Jest to również okazja do sprawdzenia, czy potencjalni wykonawcy będą w stanie spełnić warunki klauzul społecznych i środowiskowych.  Trzecie rozwiązanie to obligatoryjne stosowanie  zasady efektywności (art. 17 ust. 1 PZP). Zgodnie z nią zamawiający ma obowiązek udzielenia zamówienia w sposób zapewniający zarówno najlepszą jakość przedmiotu zamówienia w stosunku do środków, które zamawiający może przeznaczyć na jego realizację, jak i najlepszy stosunek nakładów do efektów, w tym efektów społecznych, środowiskowych. 

Inspiracja: Barcelona

Aspekty społeczne i środowiskowe w zamówieniach publicznych Barcelony

Inspirującym dla naszych samorządowców, ale także dla administracji rządowej i podmiotów ekonomii społecznej, przykładem stosowania aspektów społecznych może być Barcelona. W tym katalońskim mieście rozwiązania uwzględniają aspekty społeczne są nie tylko powszechnie stosowane, ale też wkomponowane w polityki miejskie. Dotyczy to z resztą nie tylko aspektów społecznych, ale również środowiskowych. W Polsce aspekty środowiskowe są na razie jeszcze bardziej marginalnie wykorzystywane w zamówieniach niż aspekty społeczne, choć niektóre samorządy, np. Częstochowa czy Województwo Pomorskie uwzględniają stosowanie zrównoważonych zamówień publicznych, a więc i społecznych, i środowiskowych. Więcej o tych i innych rozwiązaniach systemowych w Kroku 2. Specyfiką Barcelony jest jednak to, że stosuje razem, w jednym postępowaniu, rozwiązania społeczne i przyjazne środowisku.
Hiszpania ma własne prawo uwzględniające stosowanie klauzul społecznych, oczywiście zgodne z dyrektywami unijnymi. Ale własne regulacje w tym zakresie ma także autonomiczny rząd Katalonii (to specyfika Hiszpanii, w Polsce takiej autonomicznej jednostki nie ma), a także prowincja Barcelona (coś pomiędzy naszym powiatem a województwem) oraz samo miasto.
Prowincja stosuje takie rozwiązania, które w Polsce nie są w ogóle wykorzystywane lub pojawiają się bardzo rzadko. Są to na przykład rozwiązania służące poprawie kwalifikacji zawodowych pracowników wykonawcy zamówienia, godzeniu życia zawodowego i rodzinnego czy też równości płci i osób o różnej orientacji seksualnej.
Miasto stosuje cały szereg rozwiązań, bardziej szczegółowo zostały one przedstawione w Kroku 2. Tu także stosowane są rozwiązania, które w Polsce na razie nie są wykorzystywane, na przykład zobowiązanie wykonawcy do utrzymywania przez cały okres realizacji zamówienia tych samych warunków pracy i płacy czy też zobowiązanie wykonawcy do stosowania mechanizmów przeciwdziałających nadużyciom seksualnym i ze względu na płeć.
Warto także zwrócić uwagę na coś, co w Polsce w zasadzie się jeszcze nie zdarza. Miasto stosując rozwiązania uwzględniające aspekty społeczne jednocześnie szkoli potencjalnych wykonawców zamówień publicznych, jak je w praktyce stosować, zarówno w ofercie, jak i w trakcie realizacji zamówienia.
Prezentacja dotycząca rozwiązań barcelońskich znajduje się w  Bazie wiedzy. Informacje dotyczące stosowania aspektów społecznych w innych krajach Unii Europejskiej można znaleźć w zakładce Społeczne Zamówienia Publiczne na stronie Urzędu Zamówień Publicznych.