Wpływ stosowania klauzul społecznych na działalność PES

Różne wymiary skutków klauzul społecznych z perspektywy wykonawcy

Stosowanie przez zamawiających rozwiązań uwzględniających aspekty społeczne w zamówieniach publicznych, w szczególności klauzul społecznych, wywołuje określone skutki po stronie wykonawców. Rezultaty stosowania klauzul społecznych po stronie wykonawcy zależą nie tylko od warunków postawionych przez zmawiającego, ale także od sposobu wykorzystania ich przez wykonawcę. 

Każdy realizator zamówienia z klauzulą społeczną powinien również zadać sobie pytanie, w jaki sposób stosowanie klauzuli wpływa na jego działalność, czy to jest korzystne dla niego? Czy te korzyści przewyższają ewentualne koszty związane ze stosowaniem klauzul? Odpowiedź na to pytanie w podstawowym wymiarze powinny umożliwić dane zebrane w trakcie monitorowania stosowania klauzul społecznych. Jeżeli odpowiedź będzie negatywna, to wykonawca nie powinien w przyszłości ubiegać się o zamówienia z klauzulami, bo to mu się po prostu nie opłaca. Przy czym wykonawca z rynku ocenia wpływ stosowania klauzul społecznych na prowadzoną działalność ekonomiczną. W przypadku podmiotów ekonomii społecznej ta ocena dotyczy również działalności społecznej, która często ściśle wiąże się z planowanymi korzyściami społecznymi, które ma przynieść stosowanie klauzul.

Klauzule społeczne i ich wpływ na działalność ekonomiczną PES

Znaczenie klauzuli pracowniczej, zatrudnieniowej i zastrzeżonej dla społecznego biznesu

Skutki stosowania klauzul społecznych dla działalności ekonomicznej PES zależą od rodzaju klauzuli.  

Klauzula pracownicza

Klauzula pracownicza pociąga za sobą obowiązek zatrudnienia przez wykonawcę (lub podwykonawcę) na umowy o pracę pracowników realizujących czynności wskazane przez zamawiającego. O ile przed realizacją zamówienia z klauzulą pracowniczą wykonawca do realizacji tych czynności zatrudniał pracowników na umowy o pracę, to nic w jego sytuacji się nie zmienia. 

Jeżeli natomiast klauzula wymusza zmianę np. umów cywilnoprawnych na umowy o pracę, to pociąga to za sobą dodatkowe koszty z tym związane po stronie wykonawcy. Wykonawca uwzględnia z reguły te koszty w cenie realizacji zamówienia. 

Przy zamówieniach realizowanych dłużej niż rok i zamówieniach, których realizacja rozkłada się na dwa lata kalendarzowe wykonawca w kalkulacji ceny zamówienia powinien w przypadku umów o pracę uwzględnić także zmiany płacy minimalnej. Wykonawca przechodząc na umowy o pracę powinien także uwzględnić w swoich planach związane z tym konsekwencje, ma przykład okresy wypowiedzenia czy urlopy wypoczynkowe.

Plusem zatrudniania na umowy o pracę z perspektywy wykonawcy, zwłaszcza PES, jest wzmacnianie jego wizerunku jako solidnego, przyjaznego pracownikom pracodawcy. Dodatkowo jest to także sposób na stabilizację zatrudnienia i wzmocnienie lojalności pracowników. A to wprost przekłada się na zmniejszenie kosztów prowadzonej działalności ekonomicznej.

Klauzula zatrudnieniowa

Klauzula zatrudnieniowa oznacza konieczność zatrudnienia przy realizacji zamówienia osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym wskazanych przez zamawiającego. Do wykonawcy należy pozyskanie tych osób oraz zaplanowanie, przy jakich czynnościach w ramach zamówienia zostaną one zatrudnione. Podejmując decyzję o ich zatrudnieniu wykonawca musi się liczyć z tym, że najczęściej będą to osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, niekiedy wymagające dodatkowego wsparcia lub dostosowania miejsca pracy (osoby z niepełnosprawnościami). Choć nie wynika to wprost z przepisów prawa, to zatrudnienie osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym ma służyć ich integracji zawodowej i społecznej, temu, aby zwiększyć ich szanse na znalezienie trwałego zatrudnienia. W sposób naturalny preferuje to podmioty ekonomii społecznej, które zatrudniają takie osoby i prowadzą ich integrację, mają więc w tym zakresie wiedzę i odpowiednie doświadczenie.

W przypadku większości kategorii osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w momencie podjęcia zatrudnienia należące do nich osoby nie tracą swojego statusu uprawniającego do otrzymania wsparcia, np. osoby z niepełnosprawnościami, bezdomni czy uchodźcy. Oznacza to, że jeżeli wykonawca przed realizacją zamówienia zatrudniał osoby o tym statusie, to spełni warunek klauzuli zatrudnieniowej, kierując je do realizacji zamówienia. Wyjątek stanowią osoby bezrobotne, które w momencie podjęcia pracy tracą swój status. Oznacza to, że przy obowiązku zatrudnienia osób bezrobotnych wykonawca, także podmiot ekonomii społecznej, musi takie osoby zatrudnić dodatkowo, tak, aby w momencie zatrudnienia miały one status osoby bezrobotnej. W przypadku osób należących do pozostałych kategorii wykonawcy oczywiście, jeżeli uznają to za konieczne, mogą zatrudnić nowych pracowników.

Zatrudnienie osoby należącej do grup zagrożonych wykluczeniem społecznym może niekiedy wiązać się z dodatkowymi kosztami, które wykonawca powinien przewidzieć i uwzględnić w cenie realizacji zamówienia. To, czy te koszty się pojawią, zależy od osoby zatrudnianej, jej statusu, kwalifikacji zawodowych, sytuacji rodzinnej, itp. Koszty mogą się na przykład wiązać z koniecznością przyuczenia pracownika do czynności wykonywanych w ramach zamówienia, czy też konieczności dostosowania stanowiska pracy do jej potrzeb i możliwości. Wykonawca może także rozważyć na przykład, zwłaszcza w przypadku zatrudniania osób z niepełnosprawnościami, zastosowanie niestandardowych form świadczenia pracy, na przykład telepracy czy pracy w domu.

Z drugiej strony wykonawca, zatrudniając osoby bezrobotne oraz osoby z niepełnosprawnościami może skorzystać z różnych form wsparcia ze strony państwa, w tym także finansowych, o których może dowiedzieć się w powiatowym urzędzie pracy oraz w Państwowym Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Przedsiębiorstwa społeczne mogą także przy zatrudnianiu osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym korzystać ze wsparcia z Europejskiego Funduszu Społecznego, o którym informacji udzielają Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej.

Istotną konsekwencją zastosowania klauzuli zatrudnieniowej, którą musi brać pod uwagę wykonawca, są kary finansowe określone przez zamawiającego w przypadku niedotrzymywania warunków objętych klauzulą, czyli zatrudnienia przez wskazany okres osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Niekiedy te kary są dość wysokie, dlatego wykonawca powinien w tym przypadku ocenić prawdopodobieństwo pojawienia się problemów z zatrudnieniem wskazanych osób i adekwatnie do niego wkalkulować w cenę realizacji zamówienia koszty ewentualnych kar.

Klauzula zastrzeżona i usługowa

Klauzula zastrzeżona i usługowa nie powodują żadnych bezpośrednich konsekwencji dla działalności ekonomicznej, zwiększają natomiast w sposób istotny szanse na pozyskanie zamówienia przez wykonawcę spełniającego warunki klauzul. Obie klauzule, zwłaszcza usługowa, o wiele mocniej niż klauzula zatrudnieniowa, preferują podmioty ekonomii społecznej jako wykonawców zlecanych zamówień. Powinny one zatem śledzić to, w jakich rodzajach zamówień zamawiający, na przykład samorząd lokalny, stosuje klauzule i dostosowywać do tego swoją ofertę i potencjał wykonawczy. Obie klauzule z punktu widzenia potencjalnych wykonawców zwiększają stabilność działania, ułatwiają planowanie działań ekonomicznych i jej rozwój.

Pomimo preferencji dla podmiotów ekonomii społecznej, jaką tworzy klauzula zatrudnieniowa, a w jeszcze większym stopniu klauzula zastrzeżona i usługowa, nie mogą one zapominać o rzetelnym planowaniu i kalkulacji ceny realizacji zamówienia. Tym bardziej, że dość często będą miały do czynienia z konkurencją. Większą w przypadku klauzuli zatrudnieniowej, bo jej warunki może potencjalnie spełnić każdy wykonawca, mniejszą w przypadku postępowania z klauzulą zastrzeżoną czy usługową, ale wobec braku możliwości terytorialnego ograniczenia udziału w zamówieniu, muszą się liczyć z tym, że mogą napotkać konkurencję w postaci innych podmiotów ekonomii społecznej spoza gminy, powiatu, czy województwa.

Rezultaty stosowania klauzul dla działalności społecznej PES

Klauzule społeczne poprawiają sytuację ludzi na rynku pracy, podnoszą ich warunki pracy, zmniejszają ryzyko wykluczenia

To, jak klauzule zostaną wykorzystane w działaniach społecznych w bardzo dużym stopniu zależy od samego wykonawcy. Może on ograniczyć się do literalnego wypełniania warunków objętych klauzulami, ale intencją ustawodawcy było, aby te rozwiązania służyły rozwijaniu działań społecznie użytecznych pracodawców i przyczyniały się do osiągania trwałych i długofalowych korzyści społecznych. Pośrednio jest to więc również preferencja dla podmiotów ekonomii społecznej, których misją jest działalność społecznie użyteczna, ale także zachęta dla wszystkich przedsiębiorców do podejmowania i rozwijania społecznej odpowiedzialności biznesu, czyli tak zwanego CSR (ang. Corporate Social Responsibility).

Klauzula pracownicza i zatrudnieniowa

Klauzula pracownicza i zatrudnieniowa wymuszają działania społecznie użyteczne wykonawcy bezpośrednio związane z ich zastosowaniem, ale wprost nie zobowiązują go do prowadzenia szerszej działalności społecznej. Klauzula pracownicza poprzez zatrudnienie na umowę o pracę wzmacniania uprawnienia pracownika i zwiększa jego bezpieczeństwo socjalne. To jeden z istotnych sposobów realizacji w praktyce idei godnej pracy, która powinna być popularyzowana w szczególności przez podmioty ekonomii społecznej. Można więc powiedzieć, że stosowanie klauzuli pracowniczej jest sposobem wzmacniania wiarygodności PES w realizacji swojej misji społecznej.

Istotą działania klauzuli zatrudnieniowej jest zatrudnienie osób, które mają utrudniony dostęp do rynku pracy ze względu na swoją sytuację życiową. Praca, przynajmniej w okresie realizacji zamówienia, ma być formą integracji zawodowej i społecznej tych osób, które w przeciwnym razie siedziałyby w domu. W klauzuli zatrudnieniowej zakłada się, że samo zatrudnienie osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym przyczynia się do ich integracji społecznej i zawodowej. Ale intencją ustawodawcy było, aby dzięki zatrudnieniu te osoby trwale usamodzielniły się zawodowo i życiowo, na przykład pozostając w zatrudnieniu po realizacji zamówienia lub też znajdując pracę u innego pracodawcy. Szanse na to są większe, jeżeli poza zatrudnieniem, wykonawca podejmuje także inne działania służące ich integracji zawodowej i społecznej, na przykład podnosi ich kompetencje zawodowe, oferuje możliwość korzystania z rehabilitacji, czy choćby dodatkowego wsparcia w pracy ze strony przełożonych. Takie działania podejmują podmioty ekonomii społecznej, których celem jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Dla nich klauzula zatrudnieniowa daje możliwość podtrzymania zatrudnienia i integracji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, stąd też wykonawca powinien zastanowić się i zaplanować, które z zatrudnionych osób spełniających warunki klauzuli powinny zostać skierowane do realizacji zamówienia. Wybór powinien zostać dokonany nie tylko pod kątem ich przydatności zawodowej do realizacji przedmiotu zamówienia, ale także z punktu widzenia potrzeb związanych z ich procesem integracji zawodowej i społecznej.

Klauzula zatrudnieniowa daje wykonawcy także możliwość zatrudnienia nowych pracowników, ale jest to, zwłaszcza w przypadku podmiotu ekonomii społecznej, rodzaj zobowiązania do integracji społecznej i zawodowej tych osób, które często nie kończy się wraz z realizacją zamówienia. Dlatego podmiot ekonomii społecznej zatrudniając nowe osoby z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym powinien w dłuższej perspektywie niż kilkumiesięczna realizacja zamówienia, zaplanować możliwości ich zatrudnienia i wsparcia.

Klauzula zastrzeżona

Klauzula zastrzeżona umożliwia podtrzymanie zatrudnienia osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym i ich wsparcie w ramach integracji społecznej i zawodowej, przy czym nie muszą one być zatrudnione przy realizacji zamówienia. Warto zwrócić uwagę, że klauzula może mieć charakter zobowiązania do utrzymania zatrudnienia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, jeżeli zamawiający w umowie z wykonawcą zapisze obowiązek utrzymania warunków określonych w klauzuli przez cały okres realizacji zamówienia.

Środki pozyskane dzięki realizacji zamówienia mogą być przez wykonawcę, a w niektórych przypadkach muszą być przeznaczone na integrację społeczną i zawodową czy rehabilitację osób tego wymagających. Przy sprzyjających okoliczność może zadziałać tu prosty mechanizm: im więcej zamówień, tym większe przychody, tym większy zysk, tym więcej z niego można przeznaczyć na integrację społeczną i zawodową zatrudnionych. Stosowanie klauzuli zastrzeżonej przy dobrym planowaniu może wzmocnić działalność społeczną PES.

Klauzula usługowa

Klauzula usługowa działa podobnie, jak klauzula zastrzeżona, ale ma nieść dodatkowe korzyści społeczne, których stopień osiągnięcia także w dużej mierze zależy od wykonawcy. Poza integracją społeczną i zawodową dodatkowa korzyść wynika z obowiązku posiadania przez wykonawcę mechanizmów umożliwiających pracownikom wpływanie na zarządzanie firmą. Prawo zamówień publicznych wymienia przykładowe formy tej tak zwanej partycypacji pracowniczej, ale ich nie ogranicza. Takie rozwiązania mają służyć z jednej strony większej kontroli społecznej, w tym przypadku pracowników, nad działalnością firmy, z drugiej na upodmiotawianiu pracowników. To, czy partycypacja pracownicza będzie rzeczywista, czy będzie tylko formalnością zależy od intencji i dobrej woli pracodawcy. W przypadku podmiotów ekonomii społecznej partycypacja pracownicza powinna być jednym z elementów ich działań społecznych, a w przypadku tych, które posiadają status przedsiębiorstwa społecznego, obowiązkowym standardem funkcjonowania. Stosowanie różnych form udziału pracowników w zarządzaniu firmą nie jest proste, zarówno z punktu widzenia zarządzających, jak i pracowników, wymaga z pewnością wiedzy, doświadczenia i dojrzałości po obu stronach. Jednak przy dobrej woli można zacząć wprowadzać takie rozwiązania stopniowo, zaczynając od bardzo prostych form, np. zebrań pracowniczych, na których zarządzający przekażą informacje o stanie i kondycji przedsiębiorstwa, a pracownicy wyrażą swoje opinie na ten temat.

Druga, dodatkowa korzyść wynikająca z klauzuli usługowej to tak zwane uspołecznienie usług społecznych. Opiera się ono na założeniu, że świadczenie pewnych typów usług, na przykład w obszarze pomocy społecznej, kultury czy zdrowia, przez podmioty ekonomii społecznej może przynosić korzystającym z nich obywatelom dodatkowe korzyści. Przede wszystkim z uwagi na większą wrażliwość społeczną świadczeniodawcy, którego misją są cele społecznie użyteczne i tej misji podporządkowana jest także jego działalność ekonomiczna. Dodatkowe założenie jest takie, że świadczeniodawcy będą dobrze znali specyfikę potrzeb i preferencji mieszkańców, z uwagi na doświadczenie w pracy z nimi w społeczności lokalnej. Sprawdza się ono często w przypadku podmiotów ekonomii społecznej, bo z reguły działają na rzecz społeczności lokalnej i są tworzone i zarządzane przez mieszkańców tej społeczności. Klauzula usługowa stwarza więc szanse dla podmiotów ekonomii społecznej na specjalizację w świadczeniu określonych rodzajów usług społecznych, które optymalnie powinny także służyć działalności społecznej.